జంతర్-మంతర్: ఖగోళ విజ్ఞానానికి భారతీయ వారసత్వం
పరిచయం
మన దేశంలో ఖగోళ విజ్ఞానం, గణిత శాస్త్రానికి ఉన్న ప్రాచీన వారసత్వాన్ని గుర్తుచేసే అద్భుత నిర్మాణాల్లో జంతర్-మంతర్ ఒకటి. రాజస్థాన్లోని జైపూర్ నగరంలో ఉన్న ఈ ఖగోళ పరిశోధనా కేంద్రం, ప్రపంచంలో అతిపెద్ద రాతి సన్డయల్ (సూర్య ఘడియారము) కలిగి ఉండటమే కాకుండా, యునెస్కో వారసత్వ ప్రదేశంగా కూడా గుర్తింపు పొందింది. 1734లో నిర్మాణం పూర్తయిన ఈ అద్భుత నిర్మాణం వెనుక ఉన్న కథ, దాని శాస్త్రీయ ప్రాముఖ్యత, మరియు భారతీయ సమాజంపై దాని ప్రభావాన్ని తెలుసుకోవడం ఆసక్తికరమైన విషయం.
జంతర్-మంతర్ నిర్మాణం వెనుక కథ
ఈ కథ 18వ శతాబ్దానికి చెందినది. రాజపుత్ర రాజు సవాయి జై సింగ్ ద్వితీయుడు (Sawai Jai Singh II) ఖగోళ శాస్త్రంలో అపారమైన ఆసక్తి కలిగి ఉండేవారు. అప్పటి ముఘల్ చక్రవర్తి మహమ్మద్ షా కోర్టులో ఒకసారి శుభ ముహూర్తం నిర్ణయించడంలో పెద్ద చర్చ జరిగింది. ఖగోళ గణనల్లో స్పష్టత లేకపోవడం, అప్రమేయత ఉండటం వల్ల ఈ వివాదం వచ్చింది. ఈ సమస్యను పరిష్కరించేందుకు, ఖగోళ గణనలకు మరింత ఖచ్చితమైన పరికరాలు అవసరమని జై సింగ్ గ్రహించారు.
అందుకే, 1724 నుంచి 1734 మధ్య, ఆయన ఐదు ప్రధాన నగరాల్లో – ఢిల్లీ, మథుర, వారణాసి, ఉజ్జయిని, జైపూర్ – ఖగోళ పరిశోధనా కేంద్రాలను నిర్మించారు. వీటిలో జైపూర్లోని జంతర్-మంతర్ అత్యంత పెద్దది, అత్యంత ప్రాముఖ్యమైనది42.
జంతర్-మంతర్ – శాస్త్రీయ అద్భుతం
‘జంతర్’ అంటే ‘యంత్రం’, ‘మంతర్’ అంటే ‘సూచన’ లేదా ‘గణన’ అని సంస్కృతంలో అర్థం. అంటే, ‘జంతర్-మంతర్’ అనగా ‘గణన యంత్రాలు’. జంతర్-మంతర్లో మొత్తం 19 ఖగోళ పరికరాలు ఉన్నాయి. ఇవి సూర్యుడు, చంద్రుడు, గ్రహాలు, నక్షత్రాల స్థానం, కాలాన్ని ఖచ్చితంగా తెలుసుకోవడానికి ఉపయోగపడతాయి.
ఈ పరికరాల్లో ‘సమ్రాట్ యంత్ర’ (Samrat Yantra) ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద రాతి సన్డయల్. ఇది రోజుకు 2 సెకన్ల ఖచ్చితత్వంతో సమయాన్ని చూపగలదు. అలాగే, ఈ కేంద్రం మూడు ప్రధాన ఖగోళ కోఆర్డినేట్ సిస్టమ్లను ఉపయోగించే పరికరాలతో కూడి ఉంది – హారిజన్-జెనిత్, ఈక్వేటోరియల్, ఎక్లిప్టిక్ సిస్టమ్లు.
నిర్మాణం వెనుక ఉన్న విజ్ఞాన దృష్టి
జై సింగ్ II అప్పటి బ్రాస్ పరికరాల పరిమితులను గుర్తించారు. అవి చిన్నవిగా ఉండటం, తక్కువ ఖచ్చితత్వం ఉండటం వల్ల, పెద్ద రాతి పరికరాలను నిర్మించారు. ప్రతి పరికరం మానవ శరీరాన్ని ఆధారంగా చేసుకుని, మెట్లు, ఓపెనింగ్లు ఉండేలా రూపొందించారు. ఈ పరికరాల ద్వారా ఖగోళ పరిశోధనను ప్రజలకు దగ్గరగా తీసుకువచ్చారు.
జంతర్-మంతర్ చరిత్రలో మలుపులు
1734లో నిర్మాణం పూర్తయిన తర్వాత, జై సింగ్ మరణం వరకు (1743) ఇది ప్రధాన పరిశోధనా కేంద్రంగా ఉండేది. ఆయన మరణం తర్వాత, రాజ్య వారసత్వ పోరాటాల కారణంగా కొంతకాలం నిర్లక్ష్యం జరిగింది. మదో సింగ్, ప్రతాప్ సింగ్ వంటి రాజులు కొంతవరకు పునరుద్ధరణ చేశారు. 19వ శతాబ్దంలో మళ్లీ పునరుద్ధరణలు జరిగాయి. 20వ శతాబ్దంలో బ్రిటిష్ పాలనలో మరింత పునరుద్ధరణ జరిపారు. 2010లో యునెస్కో వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తింపు లభించింది28.
జంతర్-మంతర్ – భారతీయ ఖగోళ విజ్ఞానానికి గుర్తింపు
జంతర్-మంతర్ భారత ఖగోళ విజ్ఞాన సంప్రదాయానికి, రాజపుత్రుల విజ్ఞాన దృష్టికి నిలువెత్తు నిదర్శనం. ఖగోళ పరిశోధనలో భారతీయుల పాత్రను ప్రపంచానికి చాటిచెప్పే అద్భుత నిర్మాణం ఇది. ఖగోళ గణనల ఖచ్చితత, కాల నిర్ధారణ, గ్రహణాల పూర్వ సూచన వంటి విషయాల్లో ఇది కీలక పాత్ర పోషించింది. జై సింగ్ రూపొందించిన ‘జిజ్-ఇ-ముహమ్మద్ షాహి’ ఖగోళ పట్టికలు దాదాపు ఒక శతాబ్దం పాటు భారతదేశంలో ఉపయోగించబడ్డాయి.
కథ – ఒక రాజు, ఒక కల, ఒక శాస్త్రీయ విజయం
ఒకసారి జై సింగ్ తన కోర్టులో ఖగోళ శాస్త్రజ్ఞులతో చర్చించేవారు. అప్పటి ఖగోళ పట్టికలు (Zij) అక్షరాల ఖచ్చితంగా ఉండవని, వాటిలో తప్పులు ఉన్నాయని ఆయన గుర్తించారు. అందుకే, ఖగోళ పరిశోధనను మరింత ఖచ్చితంగా చేయాలనే సంకల్పంతో, ఐదు నగరాల్లో పరిశోధనా కేంద్రాలు నిర్మించాలనుకున్నారు. జైపూర్లోని జంతర్-మంతర్ నిర్మాణానికి ఆయన ప్రత్యేక శ్రద్ధ పెట్టారు. ప్రతి పరికరం రూపకల్పనలో ఆయన స్వయంగా పాల్గొన్నారు. ఖగోళ శాస్త్రంలో భారతీయుల దృష్టిని, విజ్ఞానాన్ని ప్రపంచానికి చాటిచెప్పేలా ఈ కేంద్రాన్ని తీర్చిదిద్దారు.
జంతర్-మంతర్ ప్రాముఖ్యత
-
శాస్త్రీయ ప్రాముఖ్యత: ఖగోళ పరిశోధనలో ఖచ్చితతను సాధించడంలో కీలక పాత్ర పోషించింది.
-
సాంస్కృతిక వారసత్వం: భారతీయ శాస్త్ర విజ్ఞానానికి, ఆర్కిటెక్చర్కు మిళితంగా నిలిచింది.
-
యునెస్కో గుర్తింపు: 2010లో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తింపు పొందింది.
-
పర్యాటక ఆకర్షణ: ప్రపంచవ్యాప్తంగా పర్యాటకులను ఆకర్షిస్తుంది.
ముగింపు
జంతర్-మంతర్ ఒక రాజు కల, ఖగోళ శాస్త్రంలో భారతీయుల ప్రతిభకు నిలువెత్తు సాక్ష్యం. శాస్త్ర విజ్ఞానాన్ని, సాంకేతికతను, కళను మిళితం చేసిన ఈ అద్భుత నిర్మాణం మన దేశ ఖగోళ వారసత్వాన్ని ప్రపంచానికి చాటిచెప్పింది. జై సింగ్ II లాంటి విజ్ఞానవేత్తల కలలే, మనం ఇలాంటి అద్భుతాలను వీక్షించగలిగే అవకాశం కల్పించాయి. ఖగోళ పరిశోధనలో భారతదేశం స్థానం ఎంత గొప్పదో జంతర్-మంతర్ ద్వారా మనం తెలుసుకోవచ్చు.